मराठवाड्याच्या हृदयात वसलेलं जायकवाडी धरण, ज्याला नाथसागर असंही म्हणतात, सध्या चर्चेचा विषय ठरलंय. यंदा पावसाने चांगली साथ दिल्याने जायकवाडी धरण तब्बल ९५% क्षमतेवर पोहोचलं आहे. यामुळे धरणाचे १८ दरवाजे उघडण्यात आले असून, गोदावरी नदीच्या पात्रात मोठ्या प्रमाणात पाण्याचा विसर्ग सुरू आहे. मराठवाड्यातील शेतकऱ्यांसाठी ही आनंदाची बातमी आहे, पण यासोबतच नदीकाठच्या गावांना सतर्कतेचा इशारा देण्यात आलाय. चला, या सगळ्या घडामोडींची सविस्तर माहिती घेऊया!
जायकवाडी धरणाचा इतिहास आणि महत्त्व
जायकवाडी धरण हे महाराष्ट्रातील औरंगाबाद जिल्ह्यातील पैठण तालुक्यात गोदावरी नदीवर बांधलेलं आहे. आशिया खंडातील सर्वात मोठ्या मातीच्या धरणांपैकी एक असलेलं हे धरण १९७६ मध्ये पूर्ण झालं. त्याची पायाभरणी १९६५ साली तत्कालीन पंतप्रधान लाल बहादूर शास्त्री यांनी केली होती, तर उद्घाटन इंदिरा गांधी यांच्या हस्ते झालं. हे धरण मराठवाड्यासाठी जीवनवाहिनी आहे, कारण यामुळे जवळपास २.४० लाख हेक्टर जमीन ओलिताखाली आली आहे. शेतीसाठी पाणी, पिण्यासाठी स्वच्छ पाणी आणि औद्योगिक वापरासाठीही हे धरण महत्त्वाचं आहे.
या धरणाची एकूण साठवण क्षमता २,९०९ दशलक्ष घनमीटर आहे, तर प्रभावी थेट साठवण क्षमता २,१७१ दशलक्ष घनमीटर आहे. धरणाच्या आसपास एक सुंदर उद्यान आणि पक्षी अभयारण्य आहे, ज्यामुळे पर्यटकांनाही याठिकाणी आकर्षण वाटतं. पण सध्या चर्चा आहे ती धरणाच्या पाणीसाठ्याची आणि त्याच्या दरवाजांमुळे निर्माण झालेल्या परिस्थितीची!
यंदाचा पाऊस आणि धरणाची स्थिती
यंदा मराठवाड्यात आणि विशेषतः जायकवाडीच्या पाणलोट क्षेत्रात जोरदार पाऊस झाला. नाशिक आणि अहमदनगरमधील धरणांमधूनही मोठ्या प्रमाणात पाणी सोडण्यात आलं, ज्यामुळे जायकवाडी धरणाचा पाणीसाठा ९५% पेक्षा जास्त झाला आहे. काही अहवालांनुसार, धरणाची पाणीपातळी १,५२१ फूट इतकी झाली आहे, जी जवळपास पूर्ण क्षमतेला आहे. यामुळे धरण प्रशासनाला १८ दरवाजे उघडावे लागले, जेणेकरून अतिरिक्त पाणी गोदावरी नदीत सोडता येईल.
या पाण्याचा विसर्ग सध्या २,५०० ते ३,००० क्युसेकच्या दरम्यान आहे, पण पावसाचा जोर वाढला तर हा आकडा आणखी वाढू शकतो. यामुळे बीड, जालना आणि छत्रपती संभाजीनगर जिल्ह्यांतील नदीकाठच्या गावांना सतर्क राहण्याचा इशारा देण्यात आलाय. पाण्याचा प्रवाह नियंत्रित ठेवण्यासाठी धरण प्रशासन सतत देखरेख ठेवून आहे.
शेतकऱ्यांसाठी दिलासा
जायकवाडी धरण ९५% क्षमतेवर पोहोचल्याने मराठवाड्यातील शेतकऱ्यांना मोठा दिलासा मिळाला आहे. मराठवाडा हा दुष्काळग्रस्त भाग म्हणून ओळखला जातो, पण यंदा धरणातील पाणीसाठ्यामुळे रब्बी हंगामासाठी पुरेसं पाणी उपलब्ध होईल. धरणाच्या डाव्या आणि उजव्या कालव्याद्वारे अनुक्रमे १,४१,६४० आणि ४१,६८२ हेक्टर जमिनीला पाणीपुरवठा होतो. याशिवाय, माजलगाव धरणाला पाणीपुरवठा करून बीड जिल्ह्यातील दुष्काळी तालुक्यांनाही याचा फायदा होणार आहे.वैशिष्ट्यतपशील धरणाची एकूण साठवण क्षमता २,९०९ दशलक्ष घनमीटर प्रभावी थेट साठवण क्षमता २,१७१ दशलक्ष घनमीटर सिंचनाखालील क्षेत्र २.४० लाख हेक्टर दरवाजांची संख्या २७ उघडलेले दरवाजे (सध्या) १८ पाण्याचा विसर्ग (क्युसेक) २,५००-३,००० (सध्या)
नदीकाठच्या गावांचा सतर्कता इशारा
धरणाचे १८ दरवाजे उघडल्याने गोदावरी नदीच्या पात्रात पाण्याचा प्रवाह वाढला आहे. यामुळे नदीकाठच्या गावांमध्ये पूरसदृश परिस्थिती निर्माण होण्याची शक्यता आहे. पाटबंधारे विभागाने नदीकाठच्या गावांना आणि नागरिकांना नदीपात्रात जाऊ नये असा सल्ला दिलाय. विशेषतः आपेगाव, हिरडपुरी यासारख्या गावांमधील बंधारे आधीच १००% भरले आहेत, त्यामुळे सतर्कता बाळगणं गरजेचं आहे.
गेल्या काही वर्षांत जायकवाडी धरण अनेकदा ९०% पेक्षा जास्त भरलं आहे, पण २००६ मध्ये तर २ लाख क्युसेक पाण्याचा विसर्ग करावा लागला होता, ज्यामुळे मराठवाड्यात महापुराची परिस्थिती निर्माण झाली होती. यंदा तशी परिस्थिती नसली, तरी प्रशासन कोणतीही जोखीम घ्यायला तयार नाही.
पर्यावरण आणि पर्यटनावर परिणाम
जायकवाडी धरण परिसर हा केवळ शेतीसाठीच नाही, तर पर्यटनासाठीही महत्त्वाचा आहे. धरणाच्या आसपासचं उद्यान आणि पक्षी अभयारण्य यामुळे अनेक पर्यटक याठिकाणी भेट देतात. पण सध्या पाण्याचा विसर्ग सुरू असल्याने या परिसरात पर्यटकांना प्रवेशबंदी आहे. यामुळे स्थानिक पर्यटनावर थोडासा परिणाम झाला आहे, पण पाण्याचा साठा वाढल्याने शेती आणि पिण्याच्या पाण्याची गरज पूर्ण होत असल्याने याला जास्त महत्त्व दिलं जातंय.
पाण्याचं नियोजन आणि भविष्यातील आव्हानं
जायकवाडी धरणाचा पाणीसाठा वाढला असला, तरी पाण्याचं योग्य नियोजन करणं गरजेचं आहे. मराठवाड्यात पाण्याचा संघर्ष नेहमीचाच आहे. गेल्या ५० वर्षांत धरण १५ वेळा ९०% पेक्षा जास्त भरलं, पण २१ वेळा पाणीसाठा ५०% पेक्षा कमी होता. म्हणजेच, पाण्याचं व्यवस्थापन हा कायमचा प्रश्न आहे. यंदा धरण ९५% क्षमतेवर असलं, तरी पाण्याचा वापर आणि पिकांची सांगड घालणं गरजेचं आहे.
धरणातून सोडलं जाणारं पाणी शेतीसाठी किती आणि कसं वापरलं जाईल, यावर मराठवाड्याचं भविष्य अवलंबून आहे. याशिवाय, धरणाच्या सुरक्षिततेचीही काळजी घ्यावी लागेल, कारण मातीचं धरण असल्याने त्याची देखभाल नियमित करणं आवश्यक आहे.
जायकवाडी धरण ९५% क्षमतेवर पोहोचलं आणि १८ दरवाजे उघडले गेले, ही मराठवाड्यासाठी नक्कीच सकारात्मक बाब आहे. पण यासोबतच प्रशासन आणि नागरिकांनी सतर्क राहणं आणि पाण्याचा सुयोग्य वापर करणं तितकंच महत्त्वाचं आहे. यंदाचा पाऊस मराठवाड्याच्या शेतकऱ्यांसाठी आशेचा किरण घेऊन आला आहे, आणि आता त्याचा फायदा कसा घ्यायचा, हे आपल्या हातात आहे
